BUMİN KAGAN

Yüce Türk milletinin şanlı tarihinde binlerce kahramana rastlamak mümkündür. Ancak bunlardan Bumın Kagan’ı da pekçok Türk büyüğü gibi ayrı bir yere koymak gerekir. Çünkü o, Türk topluluğunun milletleşme sürecindeki en önemli şahsiyetlerden birisidir. Bugün Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşadığımız devletin temellerinde de bu büyük insanın rolü vardır.Bumin ve kardeşi İstemi’nin kurmuş olduğu devlet ile onun uzantıları yüzlerce yıldan beri dünyanın en önde gelen ülkeleri arasında bulunmuşlardır.Dolayısıyla onların tesis ettiği Kök Türk Kaganlığı her bakımdan modern bir devlet olup, anlayış ve teşkilat yapısıyla, daha sonraki devletlerimizin de esasını meydana getirmiştir.Çin kaynaklarında ismi T’u-men (Tümen veya Tuman) şeklinde transkripsiyon edilen bu Türk beyi, Aşina sülalesinin nüfuzlu kişilerinden biri idi. Muhtemelen isminin manası “yüzbin” sayısının karşılığıdır.Yani “yüzbin kisinin başı” olmalıdır. Belki de önce “tümen başı” olan Bumin,kaganlığı kurduğu sırada veya daha sonra kendine katılanların sayısı artınca“yüzbin bası” oldu.

Bu Börülüler sülalesi ve onların yönettiği bazı Türk boyları kendi hallerinde yaşarken, Kuzey Çin’de yer alan ve kuruluşunda Türklerinde katkısı olan Tabgaç idaresiyle aralarında bir anlaşmazlık çıkmış ve bu yüzden500 ailelik bir kitle halinde Altay Dağlarına sığınmak zorunda kalmıslardı. Altay Dağları bölgesine gelen bu Türkler, demircilik ile mesguldüler. Onlar, Juan-juanlara çelik üretmekle beraber, Asya’nın en iyi silahlarını yapıyorlardı.Demircilikle uğraş Türkler açısından diğer Asya topluluklarına karşı bir üstünlüktü. Zaten demir ve attan en iyi sekilde yararlanan Türkler, bunların da sayesinde daima ayrıcalıklı bir yere sahip oldular.

Bununla birlikte Börülüler ile diğer bazı Türk zümreleri arasında da anlaşmazlıklar olduğunu görmekteyiz. Esasında Türk-Hun Devletinin yıkılışının sebebi de buydu. Dışarıdan gelen tecavüzler, belki de felaketin görünür yüzüydü. Ama onları mahveden içten içe birbirlerini yemeleriydi. Bütün Türk tarihi boyunca böyle oldu. Kurduğumuz idarelerin zayıflamasının ana nedeni,ülkenin dahilinde meydana gelen huzursuzluklar ve ayaklanmalardır. Juan juanlarda yine birtakım Tölös (Türk) boylarıyla kavgalıydılar. Zaman zaman Juan-juan idaresi altına girmek istemeyen Tölöslerle, onların arasında çok kanlı savaşların geçtiğine sahit oluyoruz. Asya’nın hakimi durumundaki bu Juan-juandevletinin bazan bu Tölöslerle yaptıkları kavgalarda, bazan karsılaştıkları tabii felaketlerde, bazan da kendi iç mücadeleleri sırasında oldukça yıprandıkları anlaşılmaktadır.

İşte bütün bu şartlarda, Börülülerin(Aşina ailesi) rakibi durumundaki bir Tölös ayaklanmasında onlar, Juan-juanlara yardım ettiler ve buna karsılık da Börülülerin beyi Tümen (Bumin), Juan-juan hükümdarı Anaguey’in kızını istedi. Buna çok kızan Anaguey; “Siz benim kölelerimsiniz, demircilerimsiniz,böyle bir talepte bulunmaya nasıl cesaret ediyorsunuz”, diye bu teklifi geri çevirmişti. Tabi ki bu hakaret dolu sözleri Türk basbuğunun kaldırması mümkün olamazdı ve küstah elçiye anında cezası verildi. Aslında Anaguey, Bumin’e böbürlenecek kadar büyük bir kişi değildi. O, bütün kuvvetini Tabgaç imparatorunun kendine verdiği destekten ve bir Tabgaç prensesiyle evlenmesinden alıyordu. Bu isteğin yerine getirilmemesi üzerine Bumın, bu kez Batı Tabgaç (Kuzey Tabgaç) devletine bir elçi gönderip, evlilik suretiyle onlarla iliskiler kurmak istedi. Böyle bir teklifin kendi çıkarlarına da uygun düşeceğini bilen Batı Tabgaçlar dileği olumlu karşıladılar. Birbirlerine sıkıca bağlanan Kök Türk siyasi yapısı artık Orta Asya’nın etkili bir gücü haline geldi. Tabgaçlarla aralarındaki evlilik  faaliyetleri ve bu evlilik işinin gerçekleşmesi onları hareketegeçirmeye yetti.

Kök Türk Kaganlığının ilk başbuğu olan Bumın’ın adını başka kitabelerdede görüyoruz. Bu herhalde kutlu Kök Türk Kaganlığının kurucusuna duyulan saygıdan ileri gelmektedir. Bu yazıtlardan birisi sogdça olup, Kök TürkKaganlığının ilk hükümdarlarını anlatan Bugut Kitabesidir ki, bu Türk türeyiş destanını aksettirmesi açısından da mühimdir. Bumın Kagan’ın adı Çin kaynaklarında “T’u-men” (Tümen veya Tuman) seklinde transkripsiyon edilmiş olup, Börülü (Aşina) ailesindendir. Onun atası T’u-wu’dur (Tokuz/ BüyükYabgu), onun da atası A-hien (Akı) Sad, onun da atası Na Tu-lu (Apa Tugluveya Törü) ve Börü (Asina) ailesidir.Bundan sonra Bumın ve kardeşi İstemi’nin dört tarafa ordu sevk ettiklerini bizzat kitabelerdeki cümlelerden anlıyoruz.

Demek ki büyük bir fetih hareketine giriştiler. 552 yılının basında Bumın’ın liderliğindeki Kök Türkler, Juan-juan ülkesine hücuma basladı. Juan-juan ordusu ağır bir mağlubiyete uğratılınca,Anaguey üzüntüsünden kendi canına kıydı, oğlu ise Çin’e kaçmak zorunda kaldı. Juan-juan halkının bir bölümü Kuzey Ch’i devletinin himayesine sığındılar. Bundan sonra Bumın İl Kagan (belki İllig Kagan) unvanını aldı veKök Türkler milattan önceki çağlardan beridir Türklerin hareket noktasındaki,tarihî Türk yurdu Ötüken’in merkezi olan Orkun Vadisini kendilerine üs yaptılar. Hakanın çadırının önüne de altından bir kurt başlı sancak dikildi. Dişi kurdun çocukları soylarına sahip çıktılar.

Oguz Kagan ve Bumın’ın son büyük torunu Mustafa Kemal Atatürk de Kök Börü’yü (Boz Kurt) devlet armasıyapmıstı.Bu teşekkülden sonra Bumın Kagan, devletin batı kanadının yönetimini,yani On Okların idaresini kardesi İstemi’ye verdi. Kaynaklarda İstemi’nin unvanının Yabgu olduğu zikredilmektedir. Bu da onun devletin idaresinde ikinci adam mevkiinde bulunduğunu gösteriyor. Ancak, kitabelerde İstemi’den kagan diye bahsolunması meselesi vardır ki, bu genellikle hep dikkatten kaçar. Halbuki İstemi ağabeyi ölünce kısa bir süre de olsa, devleti yönetmiştir.Kitabelerde Kök Türk Kaganlığının kuruluşu şu cümlelerle anlatılmaktadır:

“Yukarıda mavi gök, asağıda yağız yer yaratıldıktan sonra,ikisinin arasında insan oğlu yaratılmış. İnsan oğlunun üzerine atalarım Bumin Kagan ve İstemi Kagan oturmuş; oturduktan sonra Türk milletinin ülkesini,töresini idare etmiş, düzenlemiş, dört taraf hep düşman imiş. Asker gönderip dört yandaki halkı hep itaata almış, boyun eğdirmiş. Baslılara baş eğdirmis,dizlilere diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan Yış’a kadar, batıda Temir Kapı’yakadar milletini yerlestirmis. İkisinin arasında pek teşkilatlı Kök Türkler böylece oturur imiş. Bilge kagan, yiğit kagan imiş. Bakanları da yine bilge ve yiğitmiş şüphesiz. Beyleri de, milleti de yine doğru imiş. Onun için ülkeyi böylece tutmuş,vatana sahip olmuş, töreyi düzenlemiş. Kendisi daha sonra ölmüş.”

Kök Türklerin meydana getirmis oldukları birliğe Baykal-Selenge bölgesindeki Oguz, Uygur ve başı-boş Tölös boyları, Altaylardaki Karluklar,Sayan bölgesindeki Kırgızlar ve batıdaki Türgişler katılmıslardır. Bu kadar geniş bir sahaya sahip olmak elbette kolay değildi, ama Kök Türkler bunu başardılar.Onlardan önce Hunlar da bunu denemişlerdi, ama Hun hakimiyeti daha çok güce dayalıydı. Herne kadar Kök Türk yönetiminde de bağlı boylar üzerinde mutlak hakimiyet söz konusu ise de; kutsal devlet anlayışı artık yer etmeye başladığından, halkların pekçoğu Kök Türk idaresine gönüllü tabi olmuşlardı. Bu arada Çin ile de diplomatik iliskiler kurmaktan geri durmayan Bumin,devletin temellerinin atılmasından hemen sonra, 552 senesinde öldü.Elimizdeki kaynaklarda Bumın’ın ne şekilde ve ne sebepten öldüğü bildirilmemiştir. Bumın’ın vefatı ve cenaze merasimi konusunda kitabeler şöyle demektedir:

İli tutup, töreyi düzenlemiş. Kendisi sonra ölmüş. Yasçı, ağlayıcı,doğuda gün-doğusundan Bök (Bük) Halkı, Çöllüg İlliler, Çinliler, Tibetliler,Avarlar, Romalılar, Kırgızlar, Üç Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtanlar, Tatabılar gelip ağlamış, yas tutmuşlar. Bu kadar ünlü kagan imiş.

Görüleceği üzere onunyas törenine zamanın bütün önemli ülkeleri temsilci yollamışlardır. Daha sonra Kök Türklerin bu meşhur hükümdarı için oğlu Tapar (Taspar), babası namına bir anıt mezar yaptırdı. Bumın ve kardeşinin birlikte attıkları temel çok sağlamdı.Türk kanıyla harmanlanmış, Türk kültürü üzerine kurulan bu bina, şu veya bu şekilde binlerce yıldır varlığını devam ettirmektedir. Kök Türklerin mirasçısı olmak bütün Türk milleti için bir gururdur.Bugünkü devletimize de adını veren tarihteki Kök Türk Kaganlığı, Türklerin millet olma şuuruna eriştiği en yüksek siyasi teşekküldür. Kök Türk Kaganlığının temelini oluşturan Börülüler soyu, kurdukları devlete kimsenin itiraz etmeyeceği bir ismi koydular. Elbette ki, Kök Türk birliğinin içerisinde Oguz, Karluk, Türgis, Uygur, Kırgız, vs. gibi Türk boyları bulunuyordu. Bu kaganlığı meydana getiren adı geçen kabilelerin hepsinin ataları Türk ismini taşıyor ve bu herkes tarafından biliniyordu.

Türkiye Cumhuriyeti kurulduğundada halkın esas kütlesi Türklerin Türkmen (Oguz) boyu olmakla birlikte, sınırlar dahilinde Türkmenlerin haricindeki Türk gruplarına da rastlamak mümkün idi.Büyük Atatürk, isteseydi yeni kurulan bu devletin adını Türkmen Cumhuriyeti olarak verebilirdi, ancak o da tıpkı Kök Türk atalarımız gibi devletin içerisinde yer alan hiç kimsenin karsı çıkmayacağı ve aynı soydan gelenlerin onurla taşıdığı bir siyasi adı, yani Türk’ü tercih etmiştir.Kök Türk Kaganlığı zamanı, her bakımdan gelişmis bir devlet özelliğini gösterir. Yönetenler ile yönetilenler görevlerini mükemmel yerine getirdiklerinden, onlardan sonra gelenler de bu yapıyı ve sistemi sürdürdüler.Kök Türk Kaganlığının mirasına sahip çıkanlar, dünyanın en güçlü devletleri oldular. Üç kıtaya hükmedip, medeniyetlere yön verdiler. Bu halkanın son temsilcisi olan Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurucusu olan Türkler,atalarından kalan bu kutlu mirası sonuna kadar yaşatmaya kararlıdırlar.