TUVALAR

Tıvalar (Tuvaca: Тывалар, Tyvalar) Rusya'nın Tuva Cumhuriyeti'nde ve Moğolistan'ın kuzeyinde yaşayan bir Türk halkıdır. Dilleri Türk dilleri'nin Sibirya grubu'na ait Tuvaca'dır. Toplam nüfusları 350.000 civarındadır.^[1] Tuvalara bazı dönemlerde Soyon, Sayan, Soyot, Uranhay adları verilmiştir. Boy esasında ise Tuvaların Kırgız boyundan bazıları da Tuvaların Uygur boyundan olduğu bilinmektedir. Üst kimlik olarak Tuva adı benimsenmiştir.

Konu başlıkları   [gizle]  1 Tarihleri 2 Siyasi Düşünce 3 Nüfus 3.1 Tuva Cumhuriyetindeki Tuvalar 3.2 Tofalar 3.3 Altay Tuvaları 3.3.1 Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde 3.3.2 Moğolistan'da 3.3.3 Kazakistan'da 4 Tuva Türklerinde boylar 5 Tuvada yaygın adlar 6 Kültür 7 Alfabe 8 Din 9 Referanslar 9.1 Dil ve Linguistik 9.1.1 Deyim sözlükleri 9.1.2 Ders kitapları 9.1.3 Gramer kitapları 9.1.4 Sözlükler 9.2 Metinler 9.2.1 Geleneksel Edebiyat 9.2.2 Modern Edebiyat 9.2.3 Irlar ve Müzik 9.2.4 Kurgusuz 9.2.5 Tıva Türkçesine çevrilen eserler 10 Ayrıca bakınız 11 Notlar 12 Dış Bağlantılar 13 Kaynakça

Tarihleri [değiştir]

Tuvaların ataları olan Kök Türklerden kalan kaya yurukları.

Kızıl şehri yakınında Dokuz Bulak adlı kaynağın yanında ata binmiş kız ve oğlan.

Tuva Türkleri Çin kaynaklarında Tu-po , Tu-p'o şekillerinde geçer. Bulundukları yerler kuzeyde Hsiao-hai ile batıda Kırgız Türkleri, güneyde Uygur Türkleri ile sınırlıdır. Üç boya ayrılmışlardır. Her biri kendini yönetir. Otları toplayıp kulübe yaparlar, tarım ile uğraşmazlardı. Tuva topraklarında çok miktarda ve çok türde ot bulunurdu. Bunların köklerini toplayıp şifalı yemekler yaparlardı. Avcılık yaparlardı. Kuş, balık yaygın olarak tüketilirdi. Samur kürk ve geyik derisi giyimleri vardı. Ölüleri ağaç kutu ile dağın içine ya da ağaların üzerine bırakırlardı. Kendilerini saf kan Türk kabul ederler. Toplumda cezalandırmaya gerek duyulmamıştı, çalınan mal olsa iki katı geri ödenirdi. Kurıkan Türklerine yakındırlar.^[4]

“Tıva” – ırkkökeni ilk defa Sayan-Altay bölgesinde Türk Uygurları ile ilişkilidir.

Tuvaları geçim kaynakları göz önüne getirilirse tipik olarak iki gruba ayrılır:

1. Batı’da: Bozkır bölgelerinde tarım ve büyük-küçük baş hayvancılıkla uğraşanlar.
2. Doğu'da: Tayga bölgesinde, avcılık ve Ren geyiği-sürübesiciliği yapanlar.

Tuva tarihi, antik yerleşim kalıntılardan Paleolitik Çağa kadar geriye gittiği öne sürülür. Sayan Dağları yakınındaki Tayga bölgesinde avcılık ve balıkçık yaparak yaşamışlardır. Tuva'da Sakalardan kalmış bir çok buluntu vardır. M.Ö. 2. yüzyılda, Hun İmparatorluğu'nda yerleşik yaşamla birlikte göçebe yaşama da başlamışlardır.

Tuva adı eski Çin kaynaklarındaki T'o-pa boy adından gelmektedir. Topalar Eski Türklerin ana toprağı olan günümüzdeki Kuzey Çin topraklarında M.S. 4.-6. asırlarda 200 yıl kadar sürmüş olan Topa Devletini kurmuşlardır.

M.S. 500 yılından sonra, Türk yerleşimciler erken-ortaçağ'da Köktürk devletinin parçası olarak bölgede yaşamaya başlamışlardır.

M.S. 1000 yılında, Tuba (Dubo) kabileleri dağlık-Tayga'da, Sayan sahasında, Samodi halklarını devirerek bölgeye yerleştiler.

1207 yılında, Tuvalar Cengiz Han'ın işgaline uğramış ve Moğollar bölgede etki alanlarını artırınca, sonundaMoğol İmparatorluğu'nun bir egemenliğinde kalmışlardır. Moğol hakimiyeti yüzyıllar sürse de Tuva Türkleri Türklüklerini kaybetmemişler, Moğollarla ırki karışmaya engel olmuşlardır. O devirde yazılmış olan "Moğolların Gizli Tarihi" adlı eserde Tuva Türklerinden "Tuba" olarak bahsedilir.

1634 yılında, Moğol lideri Ombo Erdeni Altan Han (saltanat. 1627–1651) Rusya'ya bağlılığa yemin edmiştir.

17. yüzyılda Tuvalar Budizmi kabul etmişlerdir.

18. yüzyılda: Mançu ve Ch’ing Hanedanlığı (清朝, Qīng cháo) Tuvalar üzerinde egemen olmuştur.

1883-1885 yıllarında Tuva'da Çin-Mançur yönetimine başkaldıran 300 kadar kahraman Tuvalıdan 60'ı başbuğları Sambajık başkanlığında Ötüken (Ödügen)'i korumak için çetin şartlara rağmen sonuna kadar direnmişlerdir. Bu olay Tuvaların en önemli ayaklanma olayıdır. Sonunda Çin yönetimi acımasızca bu kahramanları yakalayıp başlarını keserek Tuvaların mukaddes saydığı aşıtlara dikmiştir. Tuva Tarihinde bu olaya "Aldan Maadırlar" ve "Aldan Durgunnar" adı verilmiştir.

1911-1912 yıllarında "Homdu Dayını" adı verilen Çinlilerle Moğollar arasındaki savaşa binlerce Tuvalı katılmış ve Çinlilere karşı cephe alarak Moğolları desteklemişlerdir.

Tuvalar, 1914 yılında ilk Tuva Halk Cumhuriyeti'ni, sonra Tuva Özerk Sovyetler Birliği Cumhuriyeti'ni, ve en son günümüz de Tuva Cumhuriyeti (Тыва Республика)'ni kurmuşlardır.

Tuvaların en fazla yaşadığı öz ülkeleri Tuva Cumhuriyetinin modern sınırları

Siyasi Düşünce [değiştir]

Türk Ülkeleri içinde Tuva'nın yeri ve bayrağı

Tuva'da Rusların geçmişteki dini yapılara verdiği zararlar sebebiyle Ruslar pek sevilmez. Tuva'nın tam bağımsızlığı için halkoylaması yapılması ihtimal dahilinde olsa çoğunluk tam bağımsızlığa destek verecek bir politika anlayışı içindedir. Tuva aydınlarının politik anlamda düşünceleri şöyledir.

• Tuvaların büyük bir hayali vardır, tam bağımsız Tuva.
• Gaspedilen Tuva topraklarının Ruslardan geri alınması gerekmektedir. Tanzıbey tekrar Tuvaların olmalıdır.
• Gaspedilen yemyeşil Tuva toprakları Rusya'da çöle düldürülmektedir. Üretim oranın çevre yerlere göre en düşük Tuva'da olması bir iyi niyet ifadesi olamaz.
• Tuva'nın Sibirya okruğuna bağlanması hoşnutsuzluk sebebidir.
• Tuva'da vatan evlatlarının nüfusunun artırılması ve hedef 1 milyonun üzerinde bir Tuva nüfusuna sahip olmaktır.
• İntikam duygusu hala yanmaktadır. Rusların Tuvalara ait dini tapınağı yakması Tuvalar tarafından lanetle karşılanmıştır.
• Geçmişte Ruslar ve Çinliler Tuvalara karşı büyük bir soykırım yapmışlardır.
• Ruslar ve emperyalist devletler Tuvaların ızdırap çekmelerini istemektedir.
• Başkaldırının zamanı gelmiştir.
• Egemenliğimizi ve yaşama irademizi ilan etmek istiyoruz.
• Yaşasın Tuva halkının yeni mücadelesi
• Rusya yönetimini protesto ediyoruz. Ruslar Tuva topraklarından çekilmelidir.
• Tuva milleti tam bağımsızlığı savunmaktadır.

Nüfus [değiştir]

Sayan Dağları içinde Irgak-Tayga Dağı

Rusya Federasyonunda Rusya'ya göre nüfus 313.940'tır. Tuvaların %35’i kırsal bölgede, %65'i şehirlerde yaşarlar ve kullandıkları tek dil Tuva Türkçesidir.

Tuva Cumhuriyetindeki Tuvalar [değiştir]

Ana madde: Tuva Cumhuriyeti

Tuva Türklerinin büyük çoğunluğu Tuva Cumhuriyetinde yaşamaktadır.

Rusya Federasyonu içinde özerk Tuva Cumhuriyeti ve başkent Kızıl

Tuva'nın şehirleri

Gelenekçil giyimli Tuva ailesi

Günümüz Tuva gençleri

Kızıl şehri yakınındaki Kadarçı heykeli

Tofalar [değiştir]

Karagaslar da denilen Tofalar, Tuva'nın kuzeydoğusunda ve İrkutsk bölgesinde yaşarlar. Nüfusları çok azdır. Tofaların Tuvaların bir alt dalı olduğu tahmin edilmektedir. Dil ve kültürleri çok benzerlik gösterir.

Altay Tuvaları [değiştir]

Altay adlı bölge günümüzde dört devletin sınırları içinde yer alır. Çin'in özerk Türk cumhuriyeti Doğu Türkistan'ın kuzey bölümü Altay adıyla söylenir. Moğolistan'ın batısı bölümü, Kazakistan'ın doğu bölümü, Rusya Federasyonu içinde ise Türklerin yaşadığı Altay Özerk Cumhuriyeti ve Altay Kray Bölgesi bulunmaktadır. Tuvalar ise hem Doğu Türkistan'da hem de Moğolistan'daki Altay yerleşimleri dolaylarında seyrek nüfuslu olarak yaşamaktadırlar.

Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde [değiştir]

Altay Tuvaları daha çok Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin Altay İline bağlı Burçin İlçesindeki Hemuhanas yerleşim yerinde yaşarlar. Tuvaca konuşanların sayısı en az 2.400'dür.^[1] Tuvalar için Doğu Türkistan içinde özerk bir ilçe kurulmuştur.^{[kaynak belirtilmeli]} Hanas Gölü çevresinde Tuvalar daha çok hayvancılık özellikle malcılık işleri ile uğraşmaktadırlar. Cungar Tuvaları (Jungar-Tuwiner) Burçin, Kaba nahiyelerinde ve Kanas Gölü yöresinde Tuvalar yaşarlar.

Moğolistan'da [değiştir]

Moğolistan'da en az 27.000 Tuva bulunur.^[1] Moğolistan'ın en batısında Tsengel (Sengel) adlı yerleşim yerinin büyük çoğunluğunu Tuva Türkleri oluşturur.

Kazakistan'da [değiştir]

Kazakistan'nın doğusundaki Altay bölgesinde de bazı küçük Tuva grupları yaşamaktadır.

Tuva Türklerinde boylar [değiştir]

Günümüz Tuva Türkleri aynı Türkiye Türkleri gibi harmanlaşmıştır. Yani türlü Türk boyları arasında büyük bir karışım söz konus olmuştur. Bilhassa soyadlarda kimin hangi boydan geldiği yaklaşık olarak tahmin edilebilir. Tuva'daki Türk boylarının adları şunlardır: Aba, Tele, Uygur, Payagu, Tas, İrgit (İrkut), Soyan, Çodu Sarıg, Telek, Baysara, Kırgız, Hal, Balıkçı, Hertek, Kuskun, Mungat, Şagay vs. Ayrıca 17. yüzyıl Rus gezginlerinin eserlerinde bahsedilen Tuva boyları da bulunur. Soyan, Maadı, Oorjak, Küjit, Toju, Karzzal, Çoodu, Todot, v.s. 13. asır elyazma eserlerde Monguş, Tumat, Toju, Tongok ve Salçak (veya Selçuk) geçmektedir.

Tuvada yaygın adlar [değiştir]

Tuvada Tuvalar kız ve oğullara genel olarak Türkçe adlar vermektedirler. Fakat Türkçe adların dışında en çok Tibetçe adlar göze çarpar. Belli bir yaş serisindeki kişilerde ise Rusça adların görülmesinin sebebi Sovyetlerin eski zamanlarda yaptığı Rusça adları yaygınlaştırma, güzel gösterme çalışmalarının bir sonucudur. Tuvalarda Tibetçe adların görülmesinin sebebi ise dini yakınlıktan dolayıdır. Tuvalar Tibet Budizmi'ne mensuptur.

Ayas (Türkçe erkek adı), Mergen (mahir,akıllı. Erkek adı), Şolban (Türkçe.yıldız.Erkek adı), Sayan (Erkek adı), Aldınay (Türkçe kız adı. Altın-ay), Çinçi (Türkçe kız adı. boncuk), Çoygana (iğne yapraklı bir tür ağaç. Kız adı), Çoduraa (kara yemişenli bir tür ağaç.kız adı). Sayzana (bir tür çocuk oyunu. kız adı), Baylak (bereket,zenginlik. Türkçe erkek ve kız adı), Belek (Tanrıdan kutsi hediye. Türkçe kız ve erkek adı).

Kültür [değiştir]

Tuva halkının en meşhur destanı Keser olup 1963 yılında Kızıl şehrinde neşredilmiştir. Sovyet yanlısı Salçak (Selçuk) Toka (doğ.1901) meşhur yazarlarından biridir. Tuvalar, İslam Öncesi Türk inancı olan Gök Tanrı veya Şamanizm inancı ile birlikte Moğolistan'ın tesiri ile Lamaizm (Tibet Budizmi) dinini bir arada yaşayan bir Türk topluluğudur.

Alfabe [değiştir]

Tuva Türklerinin ulusal alfabesi Göktürk, Köktürk, Orhun, Yenisey diye de bilinen Turan Alfabesidir. Turan Alfabesinin bütün Türk Dünyasında kullanımının kaybolması üzerine Uygur Türklerini de içinde barındıran Tuva Türkleri Sogd kökenli olduğuna inanılan alfabeyi, yani Uygur Türk Devleti alfabesini kullanmaya başladılar. Bu kullanım asırlarca sürmüştür. 20. yüzyıla değin komşuları Moğollarla birlikte Uygur Alfabesini kullanan Tuva Türkleri 20. asırda Latin Alfabesine geçmiştir. Fakat Sovyet Rusya işgali ile sovyet propagandaları ile Kiril Alfabesine zorla geçirilmişlerdir. Günümüzde eğitim sisteminden bütün diğer alanlara kadar Rus Kiril Alfabesi kullanılmaktadır. Latin Alfabesine geçiş ile ilgili mali herhangi bir altyapı desteği olmadığından Rus Kiril Alfabesini kullanmak mecburiyetinde kalmıştır. Rusya Federasyonu Kiril Alfabesinden kopmayı engellemek için siyasi çevikliğini kullanmaktadır.

Din [değiştir]

Tuva Türkleri hem Gök Tanrı inancının günümüze yansıması olan Şamanizm'i hem de Tibet Budizmi olan Lamaizm'i benimsemişlerdir. Özellikle başkent Kızıl şehrinde ticaret ile uğraşan Kırgızlar ise İslam dinine mensupturlar. Yine başkent Kızıl'da göçetmeye başlayan Ruslar ise Hristiyan'dır. Ülkede Hristiyan-Budizm çekişmesi vardır.

Referanslar [değiştir]

Dil ve Linguistik [değiştir]

• Bičeldey K. A. Фарингализация в тувинском языке (Pharyngealisation in the Tuvan language). Kyzyl: Tipografija tyvinskogo gosudarstvennogo universiteta, 1999.
• Chadamba, Z. B. Тоджинский диалект тувинского языка (The Tozhu dialect of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvknigoizdat, 1974.
• Dambyra, I. D. Vokalizm kaa-xemskogo govora v sopostavlenii s drugimi govorami i dialektami tuvinskogo jazyka [Vocalism of the vernacular of Kaa-Xem in comparison with other vernaculars and dialects of the Tuvan language]. Novosibirsk, ID "Sova", 2005.
• Doržu, M. D. Бай-тайгинский говор в системе диалектов тувинского языка [The vernacular of Bay-Tayga in the dialect system of the Tuvan language]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2002.
• Katanov, N. F. Опыт исследования урянхайского языка с указанием главных родственных отношений его к другим языкам тюркского корня(Preliminary investigation of the Uriankhai language, with indications of its main genetic affiliations with other languages of Turkic stock). Kazan: 1903.
• Khabtagaeva, Baiarma. Long vowels in Mongolic loanwords in Tuvan. Turkic Languages 8, 191-197. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2004. PDF
• Khabtagaeva, Baiarma. Mongolic loanwords of Turkic origin in Tuvan. Turkic Languages 9, 85-92. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005.
• Khabtagaeva, Baiarma. The Intensity of Mongolian Influence in the Tuva Language. Acta Orientalia Hungarica 59 (1), 85-94. Budapest: Akademiai Kiado, 2006.
• Mart-ool, K. B. 5-9 Класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы (Tyvan Language Teacher's Methodology for Classes 5-9). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 2002. ISBN 5765502296
• Mongush, D. A. (ed.). Тыва орфографияның болгаш пунктуацияниң дүрүмнери (Tyvan Orthography and Punctuation Rules). Kyzyl: Respublika Tipografijazy, 2001. ISBN 5926700191
• Mongush, D. A., & Sat, Sh. Ch. Совет үеде тыва дылдың хөгжүлдези (Development of the Tuvan language during the Soviet period). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1967.
• Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. Тыва дылды келгениниң шинчилеп төөгүзүнүң очериги (An overview of the history of the study of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1964.
• Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. Формирование и развитие тувинского национального литературного языка (Formation and development of the Tuvan national literary language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1973.
• Seren, P. S. Тере-хольский диалект тувинского языка [The Tere-Xol dialect of the Tuvan language]. Abakan: Izd-vo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. H. F. Katanova, 2006.
• Tatarincev, B. I. Смысловые связи и отношения слов в тувинском языке (Semantic connections and relations of words in the Tuvan language). Moscow: Nauka, 1987.
• Ulamsurèngijn Cècègdar'. Obrazcy folklora i reči kobdoskix tuvincev [Samples of the folklore and speech of the Tuvans of Kobdo]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2003.

Deyim sözlükleri [değiştir]

• Sanchaa, Grigorij Buratovich, & Salzynmaa, Elizabeta Borakaevna (eds.). Тыва-моол-орус чугаа ному / Тува-монгол-орос ярианы дэвтер / Тувинско-монгольско-русский разговорник (Tuvan-Mongolian-Russian Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1972.
• Salzynmaa, Elizabeta Borakaevna (ed.). Орус-тыва чугаа ному / Русско-тувинский разговорник (Russian-Tuvan Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1991. ISBN 5765501990
• Seden-Khuurak, Aldynaj B. Англи-тыва чугаа ному (English-Tyvan Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 2003. ISBN 5765502571

Ders kitapları [değiştir]

• Bicheldej, K. A. Поговорим по-тувински : пособие для изучающих тувинский язык (Let's speak Tuvan : textbook for learners of Tuvan). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1991.
• Bicheldej, Kaadyr-ool. Let's Learn Tuvan!. Friends of Tuva, 1995. With cassette/CD.
• Salzynmaa, E. B. Uchebnik tuvinskogo jazyka : dlja studentov russkoj gruppy filologicheskogo fakul'teta Kyzylskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo instituta (Tuvan language textbook : for students of the Russian group at the philological faculty of the state pedagogical institute in Kyzyl). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1980.

Gramer kitapları [değiştir]

• Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. Tyvan. Languages of the World/Materials 257. München: Lincom Europa, 1999. ISBN 389589529X (errata)
• Iskhakov, F. G. Тувинский язык : Очерк по Фонетике (The Tuvan language : An overview of the phonetics). Moscow: Izdatel'stvo akademii nauk SSSR, 1957.
• Iskhakov, F. G., & Pal'mbakh, A. A. Грамматика тувинского языка : Фонетика и морфология (Grammar of the Tuvan Language : Phonetics and morphology). Moscow: Izdatel'stvo vostochnoj literatury, 1961.
• Krueger, John R. Tuvan Manual. Area Handbook, Grammar, Reader, Glossary, Bibliography. Bloomington, Indiana: Indiana University, 1977. ISBN 877502145

Sözlükler [değiştir]

• Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. Тыва-англи англи-тыва сөстүк (Tyvan-English English-Tyvan Dictionary). Kyzyl, 2002.
• Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. Tuvan dictionary. München: Lincom Europa, 2003. ISBN 3895865281 (errata)
• Arıkoğlu, Ekrem, & Kuular, Klara. Tuva Türkçesi sözlüğü (Tuvan Turkish Dictionary). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. ISBN 9751616387 / 9789751616388 / 975-16-1638-7.
• Mongush, D. A. (ed.) Орус-тыва словарь / Русско-тувинский словарь (Russian-Tuvan dictionary). Moscow: Russkij jazyk, 1980.
• Mongush, D. A. Орус-тыва өөредилге словары / Русско-тувинский учебный словарь (Russian-Tuvan learner's dictionary). Moscow: Russkij jazyk, 1988. ISBN 520000330X
• Mongush, D. A. (ed.) Краткий русско-тувинский словарь (Short Russian-Tuvan dictionary). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1994.
• Mongush, D. A. (ed.) Тыва дылдың тайылбырлыг словары : Сөстерниң болгаш быжыг сөс каттыжыышкыннарының уткалары орус дылче очулга. Том I. А-Й/ Толковый словарь тувинского языка : с переводом значений слов и устойчивых словосочетаний на русский язык (Explanatory dictionary of the Tuvan language : With a translation of the meaning of words and idioms in the Russian language. Volume I. A-J). Novosibirsk: Nauka, 2003. ISBN 5020297062
• Mongush, D. A. Tïva-Türk slovar' / Tuvaca-Türkçe sözlük. Kyzyl: Tïvanïŋ gumanitarlïg šinčilelder institudu, 2005. ISBN 5-9267-0103-1
• Ölmez, Mehmet. Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen / Tuvacanın Sözvarlığı - Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden: Harrassowitz, 2007. ISBN 3447054999
• Ondar, B. K. Топонимический словарь Тувы (Toponymical dictionary of Tuva). Abakan, 2004. ISBN 5781002855
• Pal'mbakh, A. A. (ed.) Орус-тыва словарь / Русско-тувинский словарь (Russian-Tuvan dictionary). Moscow, 1953.
• Pal'mbakh, A. A. (ed.) Тыва-орус словарь / Тувинско-русский словарь (Tuvan-Russian dictionary). Moscow, 1955.
• Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том I. А-Б (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume I. A-B). Novosibirsk: Nauka, 2000. ISBN 5020323039
• Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том II. Д, Ё, И, Й (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume II. D, Jo, I, J). Novosibirsk: Nauka, 2002. ISBN 5020286974
• Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том III. К, Л (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume III. K, L). Novosibirsk: Nauka, 2004. ISBN 5020323047
• Tenishev, È. R. (ed.) Тыва-орус словарь / Тувинско-русский словарь (Tuvan-Russian dictionary). Moscow: Izdatel'stvo sovetskaja ènciklopedija, 1968.
• Zabelin, V. I., Zabelina, G. A., & Tsetsegdari, U. Six-language dictionary of birds names of Tuva and Western Mongolia. Novosibirsk: SO RAN, 1999.

Metinler [değiştir]

• Mawkanuli, Talant. Jungar Tuvan Texts. Bloomington, 2005. ISBN 0933070519

Geleneksel Edebiyat [değiştir]

• Kenin-Lopsan, M. B. Тыва хамнарның алгыштары (Blessings of Tuvan shamans). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1992. ISBN 5765502717
• Orus-ool, S. M. Дүрген-чугаалар (Tongue twisters). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1994. ISBN 5765503721
• Khadakhane, M., & Sagan-ool, O. (eds.). Тыва үлегер домактар, чечен сөстер / Тувинские пословицы и поговорки (Tuvan proverbs and sayings). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1966.
• Plotkina, I., & Kalzan, A. (eds.). Тувинские народные пословицы и поговорки (Tuvan popular proverbs and sayings). Kyzyl: Tuvknigoizdat, 1955.
• Kurbatskij, G. N. (ed.). Тыва Тывызыктар / Тувинские загадки (Tuvan riddles). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 2002. ISBN 576550194X
• Katanov, N. F. Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme. IX. Theil: Mundarten der Urianchaier (Sojonen), Abakan-Tataren und Karagassen. St. Petersburg: 1907.
• Chanchï-chöö. Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге : Тыва тоолдар (Tevene-Möge with the horse Demir-Shilgi : Tuvan Folktales). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1972.
• Daryma, O. K., & Orgu, K. Kh. (eds.) Тыва тоолдар : Чедиги үндүргени (Tuvan folktales : Seventh volume). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1968.
• Daryma, O. K.-Č., & Kuular, D. S. (eds.). Baazaŋaynïŋ tooldarï. Kyzyl: Tïvanïŋ Nom Ündürer Čeri, 1980.
• Khadakhane, M. (ed.). Тувинские народные сказки (Tuvan folktales). Moscow: Detskaja literatura, 1984.
• Samdan, Z. B. (et al.). Тыва улустуң тоолдары / Тувинские народные сказки (Tuvan folktales). Novosibirsk: Nauka, 1994. ISBN 5020302295
• Taube, E. Drei tuwinische Varianten zur Sage von der Herkunft der Murmeltiere (Three Tuvan variants of the legend of the origin of the marmots). Studia Asiae : Festschrift Johannes Schubert I. Supplement to "Buddhist Yearly 1968". Halle/Saale: Buddhist Centre, 1969.
• Taube, E. (ed.). Das leopardenscheckige Pferd und andere tuwinische Märchen aus der Mongolische Volksrepublik (The leopard-coloured horse and other Tuvan folktales from the People's Republic of Mongolia). Berlin: Kinderbuchverlag, 1977.
• Taube, E. (ed.). Tuwinische Volksmärchen (Tuvan folktales). Berlin: Akademie-Verlag, 1978.
• Taube, E. (ed.). Сказки и предания алтайских тувинцев (Tales and legends of the Altay-Tuvans). Moscow: Vostochnaja literatura, 1994. ISBN 5020172367
• Taube, E. 2008. Tuwinische Folkloretexte aus dem Altai (Cengel/Westmongolei). Kleine Formen. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag. ISBN 978-3-447-05636-6

Modern Edebiyat [değiştir]

• Kuular, Nikolaj. Даңгына : Шүлүктер (Princess : Poems). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1996. ISBN 5765504418
• Choodu, Kara-Küske. Кыстар хары айтырбаңар! - Өршээ-өршээ! (Don't ask for girls' age - Mercy!). Kyzyl, 1996.
• Sagan-ool, Viktor. Ырым - чалгын : Шүлүктер, шүлүктээн тоолдар (My song - Wing : Poems, poetic stories). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1996.ISBN 5765504574

Irlar ve Müzik [değiştir]

• Ырлар чыындызы: эге класстарга (Collection of Songs: Beginning Group). Kyzyl, 1998.
• Aksyonov, A. N. Тувинская народная музыка (Tuvan folk music). Moscow: 1964. (Reprint Kyzyl, 2004)
• Kjunzegesh, Jurij Shojdakovich (ed.). Тыва кожамыктар (Tuvan short songs). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1965.
• Kuular, Nina Manchin-Dorzhuevna (ed.). Ырлап чору, тыва кижи! (Чоннуң ынак ырларының чыындызы) (Sing, Tuvan! (A collection of favourite songs of the people)). Kyzyl, 2005.
• Kyrgys, Zoya. Тыва чоннуң эртинези хөөмей / Khoomei Жемчужина тувы (Khoomei, Treasure of the Tuvan People). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1992.
• Kyrgys, Zoya. Ритмы шаманского бубна (Rhythms of the shamanic drum). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1993.
• Kyrgys, Zoya. Тувинское горловое пение (Tuvan throat singing). Novosibirsk: Nauka, 2002.
• Levin, Theodore Craig and Valentina Süzükei. Where Rivers and Mountains Sing: Sound, Music, and Nomadism in Tuva and Beyond. Bloomington: Indiana University Press, 2006.
• Taube, E. Tuwinische Lieder : Volksdichtung aus der Westmongolei (Tuvan Songs : Folk Poetry of Western Mongolia). Leipzig: 1980.
• Taube, E. Барыын моолда сеңгел тываларының ырлары (Songs of the Tsengel-Tuvans of Western Mongolia). Kyzyl: Ulustar arazynyŋ xöömei attyg ertem tövü, 1995.

Kurgusuz [değiştir]

• Aranchyn, Yu. L. Күлтегин : Бурунгу түрк бижиктиң тураскаалдары (Kültegin : Eski Türk Yazıtı Anıtları). Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri, 1993. ISBN 5765503071
• Namzal, Emzimaa. Холу чемзиг авам сөңү / Хлебосольная юрта (Nutricious and delicious : My mother's regalement / The hospitable yurt). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1995.
• Ragagnin, E. 2009. How to make a tasty hïyma. In: Turcological Letters to Bernt Brendemoen. Csato, E. A. et al. (eds.). Oslo. 259-266.

Tıva Türkçesine çevrilen eserler [değiştir]

• Моолдуң чажыт төөгүзү (Moğolların Gizli Tarihi / The Secret History of the Mongols). Novosibirsk: Nauka, 2003.
• Чаа Дугуржулга-Чагыг (The New Testament). Москва: Библия очулгазының институду, 2001.
• Dojl, Artur Konan. Шерлок Холмстуң ужуралдары (The Adventures of Sherlock Holmes). Contains the following short stories: Өртең-сарыглар евилели (The Red-Headed League), Богемияга болган таварылга (A Scandal in Bohemia), Апельсин үрезиннери (The Five Orange Pips), Чирик эринниг кижи (The Man with the Twisted Lip), Эртине даш (The Adventure of the Blue Carbuncle). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1992.